W STRONĘ NATURY. Był las – nie było nas, nie będzie nas – będzie las... Któż z nas nie zna tej maksymy, ukazującej znaczenie skupisk roślinności. Tym bardziej przemierzając drogi i wiadukty zdegradowanego w przeszłości przez przemysł Zabrza warto uzmysłowić sobie znaczenie właśnie lasów, w tym tych komunalnych. Zajmują one w Zabrzu łącznie 163 hektary! Jak wiele z nich przetrwało przez wieki i dekady, jaką wartość historyczną niosą ze sobą i jakie szczególne walory przyrodnicze prezentują? Na te pytania spróbujemy pokrótce odpowiedzieć wraz z Januszem Famulickim, miłośnikiem przyrody i zarazem naczelnikiem wydziału ekologii UM w Zabrzu.

Las komunalny w Maciejowie jest częścią większego kompleksu leśnego, będącego pod zarządem Miasta Zabrze oraz Lasów Państwowych Nadleśnictwo Brynek. W jego sąsiedztwie położone jest Kąpielisko Leśne zaprojektowane w latach 30. XX w. przez Fritza Bercklinga. Obecnie las komunalny obejmuje powierzchnię 22,85 ha. - Drzewostan złożony jest tu przeważnie z gatunków liściastych, wśród których najważniejsze to dąb szypułkowy, grab zwyczajny, brzoza brodawkowata oraz buk zwyczajny. Sporadycznie występuje olsza czarna i wierzba biała. Gatunki iglaste reprezentowane są przez sosnę zwyczajną oraz mniej liczny świerk pospolity. Spośród krzewów należy wymienić czeremchę pospolitą, derenia świdwę, kruszynę pospolitą, bez czarny i koralowy, leszczynę pospolitą, trzmielinę europejską, suchodrzew zwyczajny oraz głóg jedno- i dwuszyjkowy – wylicza naczelnik Famulicki.

Najwyższe piętro drzewostanu tworzą bardzo okazałe dęby szypułkowe wraz z sosną zwyczajną. Wiek starodrzewu dębowego można oszacować na 100-150 lat. Bardzo licznie występują okazy o tzw. pomnikowych wymiarach, czyli obwodach powyżej 3 metrów (średnicy 96 cm). Jedno z tych drzew zostało objęte ochroną instytucjonalną jako pomnik przyrody z gatunku dąb szypułkowy o obwodzie pnia 4,13 m. Wśród krzewów jest tu kruszyna pospolita, dziki bez czarny, trzmielina, jarzębina i dereń świdwa. Las w Maciejowie jest także miejscem rozrodu i bytowania płazów i wielu gatunków ptaków. Najliczniej reprezentowana jest awifauna, a w szczególności gatunki zaliczane do tzw. dziuplaków (dzięcioły, sikory, kowalik, pełzacz ogrodowy, szpak.

Nieco inaczej wygląda sytuacja w Lesie Miechowickim, to dawny Park Leśny przy granicy Rokitnicy i Bytomia, funkcjonujący od końca XVIII wieku był własnością rodziny von Tiele-Wincklerów. W latach 60. XIX wieku właściciel majątku wydzielił najładniejszą część lasu, obsadzając go importowanymi drzewami i krzewami, wytyczył ścieżki, wzniesienia i trzy ocembrowane źródła. W trzech stawach rosły lilie wodne, a do obecnych czasów pozostała tylko kamienna ławka z roku 1888 i owe źródła. W maju 1927 roku przekształcono ów teren w publiczny Miechowicko-Rokitnicki Park Leśny, a zabrzańską część ochrzczono Szwajcarią Rokitnicką. - Teren Lasu Miechowickiego obejmuje pola uprawne, nieużytki w sąsiedztwie potoku Rokitnickiego oraz lasy liściaste i mieszane z dominacją buka pospolitego, na siedliskach lasów grądowych. Urody dodają mu dolinki, a także liczne strumyki, tworzące w kilku miejscach niewielkie malownicze stawy porośnięte roślinnością. Na uwagę zasługuje również obecność na tym terenie wielu wiekowych drzew, również z gatunków egzotycznych, takich jak: choiny kanadyjskie, tulipanowce, świerki serbskie, korkowce amurskie i inne. Licznie prezentuje się też tu fauna. Występują tu sarny, dziki, lisy, jeże europejskie, kuny domowe, wiewiórki, nietoperze... Z gadów spotkać można zaskrońca, żmiję zygzakowatą, padalca i jaszczurkę zwinkę, a z płazów żabę wodną, żabę trawną, żabę moczarową, kumaka nizinnego, ropuchę szarą, rzekotkę drzewną, traszkę zwyczajną i traszkę grzebieniastą – wylicza Famulicki. Są też i ptaki: bażant, kuropatwa, bocian biały, słowik rdzawy, dzięcioł duży, gil, myszołów, szpak, sójka, sikora bogatka, rudzik, zięba, skowronek i inne.

Na koniec zaglądamy do kompleksu leśnego w Makoszowach. Dominującymi drzewami są tu: dąb szypułkowy, brzoza brodawkowata rzadziej jawor oraz gatunki iglaste – sosna, świerk i modrzew. W wilgotniejszych miejscach rośnie olsza czarna oraz kruszyna pospolita, kalina koralowa, wierzba iwa i osika. Las jest silnie przekształcony, drzewostan nasadzony wtórnie, a cały teren narażony na różne formy dewastacji poprzez powstanie zapadlisk, jak i zaśmiecanie różnymi odpadami. Jednak zróżnicowanie siedliskowe w obrębie lasu, jak też sąsiedztwo licznych stawów sprawia, że żyje tu wiele gatunków zwierząt. To sugeruje, że pomimo wyraźnego przekształcenia obszar ten posiada olbrzymie potencjalne możliwości odtworzenia struktur zbliżonych do naturalnych.

W obrębie tego kompleksu leśnego powstały w nieckach z osiadania górniczego stawy śródleśne między Potokiem Bielszowickim a Kłodnicą. Sam Potok Bielszowicki jest silnie zanieczyszczony. Jego koryto jest jednak obwałowane, a wały porasta roślinność zielna – najczęściej trzcinnik piaskowy, bylica pospolita, pokrzywa zwyczajna, dziewanna pospolita oraz bez czarny i rozproszona młoda brzoza brodawkowata. W północno-zachodniej części tego obszaru jest staw Bagier, którego niecka powstała na skutek eksploatacji piasku. Pełni on rolę zbiornika wyrównawczego i przeciwpożarowego. Wokół stawu rosną brzozy brodawkowate, olsze czarne, jawory oraz wierzby białe i iwy. Brzegi porastają pasma trzciny i inne pospolite nadwodne rośliny, jak uczep trójlistkowy, jaskier jadowity, rdest ziemnowodny, wyczyniec kolankowaty i rzepicha ziemnowodna. Natomiast w środkowej części kompleksu leśnego są rozrzucone śródleśne stawy. Największy z nich jest zbiornikiem o głębokości 0,5-2 m pełniący funkcję rekreacyjną. Otaczają go zadrzewienia z przewagą olszy czarnej, wierzby białej, brzozy brodawkowatej i dębu szypułkowego. Brzegi stawu porastają płaty trzcinowisk i skupienia pałki szerokolistnej oraz inne rośliny nadwodne, jak rdest ziemnowodny, rzepicha ziemnowodna, ponikło błotne, szczaw kędzierzawy, karbieniec pospolity oraz okazałe kępy kosaćca żółtego. Cały obszar jest miejscem rozrodu i bytowania płazów, gadów i wielu gatunków ptaków.

Opracował: (pej)

Tekst ukazał się w Głosie Zabrza i Rudy Śląskiej (nr 45 z 7 listopada 2019) na kolumnie W STRONĘ NATURY, która jest współfinansowana przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach. Treści zawarte w publikacji nie stanowią oficjalnego stanowiska organów Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach.